www.skladnica-gornoslaska.pl                             o stronie                             bibliografia                             kontakt

Historia - Granice Górnego Śląska

Straty i nabytki Górnego Śląska za panowania Piastów Górnośląskich
Zmiany administracyjne i polityczne korekty granic na Górnego Śląsku
Literatura - źródła opracowania

Na przełomie XII i XIII w., rozpoczął się proces podziału Śląska. Był to początek kształtowania się Górnego Śląska, jako krainy geograficzno-historycznej. Po odzyskaniu dzielnicy ojcowskiej przez synów Władysława Wygnańca nastąpił w 1163 r. pierwszy podział śląska na dwie części. starszy syn Władysława, Bolesław Wysoki, otrzymał północno-zachodnią część, zaś młodszy syn Mieszko Plątonogi południowo-wschodnią część, kasztelanię raciborską i cieszyńską. od 1202 roku datuje się powstanie księstwa opolskiego, początki powstania odrębnego regionu górnośląskiego. Obejmowało ono ziemie śląskie położone na wschód od puszczy przesieckiej po granicę z małopolską(1).

Na wyodrębnienie się Górnego Śląska jako oddzielnej krainy historycznej miały wpływ czynniki geograficzne. Wschodnia granica Górnego Śląska biegnie bowiem wzdłuż działu wodnego Wisły i Odry, którą stanowi krawędź Jury Krakowsko-Wieluńskiej, przebiega dolinami rzek (Liswarta, Prosna), biegnie szlakiem puszczy (np. na północny zachód od Woźnik). w przewadze naturalny charakter tej granicy prowadzi dział wodny między Sołą a Skawicą, doliną Przemszy dolnej, Brynicą oraz linią umówioną, obejmującą górne odcinki Liswarty i Prosny. Na kształt zachodniej granicy górnego śląska miał natomiast wpływ pas puszczy zwany "przesieką śląską", ciągnący się od Sudetów do Nysy Kłodzkiej, po jej prawym brzegu do ujścia tej rzeki do Odry, następnie biegnący pomiędzy Stobrawą a małą panwią, gdzie łączył się z lasami porastającymi jurę. "Przesieka śląska" odegrała też pewną rolę w obronie górnego śląska podczas kolonizacji niemieckiej, zwłaszcza w XIII wieku, co wpłynęło na późniejszą dominację języka polskiego wśród jego mieszkańców. nie pozostało to bez znaczenia również dla umocnienia odrębności tej krainy. W kształtowaniu się północnych i południowych granic Górnego Śląska największą rolę odegrały czynniki polityczne i etniczne. Południowa granica ukształtowała się głównie jako granica pomiędzy obszarami zamieszkanymi przez ludność o odmiennej narodowości: polską i czeską (ludność nazywana czasem Morawianami ). Granica północna początkowo stanowiła granicę pomiędzy własnościami ziemskimi książąt śląskich i wielkopolskich, później była też granicą między polską i państwami, do których należał Górny Śląsk.(2)

Kwestia ziemi opawskiej i Opawy ukształtowała się przed rokiem 1180 lub według Pavla Mnichy w latach 1194 - 1195. gwarancją zawartego porozumienia mógł być związek mieszka z księżniczką ołomuniecką Ludmiłą. Nową granicą księstwa raciborskiego w rejonie wytyczono wzdłuż rzeki Psiny za wyjątkiem cienkiego pasa terytorium, leżącego między rzekami psiną (cyną) a odrą, w okolicach dzisiejszego tworkowa, chałupek i krzyżanowic, którą pozostał w granicach księstwa raciborskiego. Wyznaczona linia podziału stanowiła odtąd nie tylko granicę polityczną, ale i kościelną między biskupstwem wrocławskim a ołomunieckim. nastąpiło przesunięcie granicy kościelnej i politycznej z rzeki Opawy na rzekę Psinę (Cynę), czyli w kierunku północnym, niemal aż pod Racibórz. Na uwagę zasługuje fakt, iż biskupstwo ołomunieckie do XII w. nie posiadało w pobliżu Opawy żadnych dóbr. Wiadomość, iż tereny wokół Opawy należały jakiś czas do Piastów zdaje się potwierdzać również dyplom Wacława II Przemyślidy z 26 III 1298 r. Król Czeski wspomina w nim, iż w przeszłości ziemia ta znajdowała się pod obcym panowaniem. Powyższe stwierdzenia przedstawia książka Norberta Miki - "Mieszko Książę Raciborski i Pan Krakowa - dzielnicowy władca polski"

Zasięg terytorialny Górnego Śląska i jego struktura administracyjna kształtowały się przez długi czas. Początkowo związane były ściśle z własnością ziemską, z przynależnością ziemi i ludzi ją zamieszkujących do książąt, którzy sprawowali na niej władzę, także pozyskując bądź tracąc części swych posiadłości. Jako oddzielna kraina Górny Śląsk wyodrębnił się z historycznej dzielnicy śląskiej w dobie rozbicia dzielnicowego, kiedy to w 1202 r. Mieszko Laskonogi (Plątonogi - wnuk Bolesława Krzywoustego) - władający od 1177 r. ziemią raciborską, siewierską, bytomską i oświęcimską - zajął Opole tworząc księstwo opolskie z własną linią dynastyczną. Obszar, na którym panowali potomkowie Mieszka Plątonogiego, w XIII wieku określany był zawsze jako ziemia opolska.

Śmierć księcia opolsko-raciborskiego Władysława na przełomie 1281/ 1282 r. spowodowała podział jego księstwa na cztery dzielnice. Najstarsi synowie otrzymali być może jeszcze za życia ojca własne działy, czego dowodem jest fakt, że Kazimierz tytułuje się księciem na Głogówku, a Bolko około 1279 r. księciem opolskim. musiało to trwać jednak krótko, gdy i mówi się o podziale księstwa opolsko-raciborskiego. otóż rządy nad Opolem, Strzelcami, Niemodlinem i Głogówkiem objął Bolesław, natomiast wspomniany Kazimierz dziedziczy Bytom, Siewierz, Toszek, Koźle. Jeżeli zaś chodzi o dwie pozostałe dzielnice, to Mieszko i Przemysław władali jako bracia niedzielni w Raciborzu i Cieszynie. Ostatecznie około 1290 r. doszło do podziału owego terytorium. Mieszko wraz z Cieszynem otrzymał także kasztelanię oświęcimską, zaś Przemysław, Racibórz, a także kasztelanię mikołowską i pszczyńską.(3)

Tak więc około 1282 r. w północno-wschodniej części księstwa opolsko- -raciborskiego powstało osobne księstwo ze stolicą w Bytomiu. Wspomniane tu miasto należało do najstarszych na tym terenie, ponadto było wówczas najbogatsze, gdyż w jego sąsiedztwie wydobywano kruszec srebra. Być może między innymi i te uwarunkowania wpłynęły na podjęcie przez księcia Kazimierza decyzji o uczynieniu tam stolicy księstwa. Powstałe księstwo było tworem sztucznym, składało się bowiem z dwóch różnych części. Pierwsza to ziemia wchodząca w skład Górnego Śląska, zaś druga przyłączona została do tego terenu na mocy rozporządzenia Kazimierza Sprawiedliwego w 1179 r. Wówczas to ów książę przekazał Mieszkowi Laskonogiemu (Plątonogiemu), dla jego syna Kazimierza, dwie kasztelanie: bytomską i oświęcimską, "cum eorum pertinenciis et appendiis universis".

W wieku XV odpadły od Górnego Śląska ziemia siewierska i oświęcimska. na trwale zaś związała się z nim ziemia raciborska i bytomska (4).

Dwudzielność Śląska na dolny i górny ustaliła się dopiero w drugiej połowie XV wieku. W źródłach historycznych dla opolszczyzny pojawiają się wówczas (1460 - 1463) określenia Silesia Superior (Górny Śląsk) - obok Silesia Interior (dolny śląsk) - oraz Oberschlesien (1469). Określenie Górny Śląsk zaistniało też na początku XVI wieku w tytulaturze królów czeskich .

Charakteryzując mapy Górnego Śląska, należy najpierw wyznaczyć granice pojęcia "Górny Śląsk", gdyż obszar objęty tą nazwą nie jest jednoznacznie określony. Jest to nazwa krainy historycznej obejmującej wschodnią część śląska, Położonej w dorzeczu górnej Odry i Wisły. Terytorium to najczęściej utożsamia się z Rejencją Opolską, powstałą 30 kwietnia 1815 r. W wyniku przeprowadzonych przez władze pruskie zmian administracyjnych Prowincji Śląskiej. początkowo nosiła ona nazwę: Górnośląski Okręg Rejencyjny. nazwa jednak nie przyjęła się i jednostkę administracyjną określano jako Rejencja Opolska. Rejencja Opolska obejmowała początkowo powiaty: bytomski, głubczycki, kozielski, lubliniecki, niemodliński, oleski, opolski, prudnicki, pszczyński, raciborski, strzelecki, toszecko-gliwicki i rybnicki w 1820 r. W jej granice włączono powiaty: kluczborski, grodkowski i nyski. w 1873 r. z powiatu bytomskiego wydzielono powiaty: katowicki, tarnogórski i zabrzański. Do historycznego obszaru Górnego Śląska nie zawsze jest zaliczany powiat kluczborski. Przedstawiciele nauki niemieckiej, poza powiatem kluczborskim, nie utożsamiali również z Górnym Śląskiem najbardziej zniemczonych powiatów: grodkowskiego, niemodlińskiego, nyskiego oraz głubczyckiego (j. Partsch 1896, p. Weber 1914). Pozostałą część prowincji śląskiej stanowiły rejencje wrocławska i legnicka, określane łącznie mianem Dolnego Śląska.(5)

W połowie XVIII wieku z terytorium, które wówczas określano Górnym Śląskiem, wydzieliła się część południowo-wschodnia, tzw. Śląsk Austriacki. była to część Śląska, która pozostała przy Austrii w wyniku wojen śląskich (1740-1763). Śląsk Austriacki obejmował ziemie księstw cieszyńskiego i opawskiego z Górnym Śląskiem wiąże się też pojęcie Nowy Śląsk. tak nazywano ziemie dawnego księstwa siewierskiego, włączone do Górnego Śląska po i II rozbiorze Polski. W 1807 r. odpadły one od niego na rzecz księstwa warszawskiego.(6)

Straty i nabytki Górnego Śląska za panowania Piastów Górnośląskich

- nabytki:

1172/73 - Utworzenie księstwa raciborskiego z kasztelani: raciborskiej, cieszyńskiej i prawdopodonie toszeckiej

1179 - Mieszko książe raciborski włącza do swoich ziem kasztelanie małopolskie, oświęcimską, bytomską, chrzanowską

1180 - księstwo wrocławskie w czasowym władaniu

1202 - Mieszko Laskonogi włącza do swojej dzielnicy księstwo opolskie

1211 - księstwo krakowskie, opanowane przez Mieszka Laskonogiego

1238 - Henryk Pobożny nadaje ziemię kaliską i rudzką (wieluńską) księżnej Violi, wdowie po księciu opolskim Kazimierzu, wnuku Władysława Wygnańca

1241 - Władysław I Opolski obejmuje współrządy wraz z matką Wiolą nad księstwem kalisko-rudzkim

1260 - król czeski Ottokar II przekazuje Władysławowi opolskiemu odcinek ziem ciągnących się od Lipowej (ziemia nyskiej), do Bogumina i dalej wzdłuż rzeki Ostrawicy do granicy Węgierskiej.

1278 - pokonany w walkach o władzę w dzielnicy senioralnej krakowskiej książę krakowski Bolesław Wstydliwy wydzielił księciu Opolskiemu Władysławowi pas ziemi położonej między obszarem kasztelani Oświęcimskiej(rzeką Skawą)a rzeką Skawinką.

1294 - następuje włączenie ziem między Odrą, a Stobrawą do księstwa Opolskiego. Ziemie zostały przekazane przez Bolesława III, Bolkowi II Opolskiemu

1337 - Jan Luksenburczyk przekazał okręg Prudnicki Bolkowi I, księciu Niemodlińskiemu

1363 - ks. Świdnicko-Jaworski Bolek II przekazał okręg Gorzowski w 1363 roku, Władysławowi II Opolczykowi

1368 - Po śmierci Bolka II świdnickiego księstwo siewierskie przejmuje książe cieszyński Przemysław I Noszka

1370 - król Ludwik Węgierski przekazał ziemię wieluńską jako lenno swemu stronnikowi Władysławowi Opolczykowi. Opolczyk, tytułujący się księciem wieluńskim, był wnukiem księcia opolskiego Bolesława, byłego władcy Wielunia.

1375 - Władysław opolski odkupuje okręg pszczyński i mikołowski (z Mysłowicami) od Jana I, księcia raciborsko-opawskiego (linia czeskich Przemyślidów)

1378 - Ludwik Węgierski przekazuje Władysławowi w lenno ziemię dobrzyńską i część Kujaw

- Przemysław I Noszka przejmuję w formie zastawu Żory

1384 - książe cieszyńki Przemysław I Noszka, otrzymuję od Luksemburgów,połowę ziemi głogowskiej wraz z miastem Głogowem i znaczną część ścinawskiej

1385 - Władysław opolski nabywa księstwo Karniowskie od Jana II Żelaznego raciborsko-karniowskiego

- Przemysław I Noszka nabywa Strzelin 1401 - córka Spytka z Melsztyna Jadwiga wniosi Lubliniec, Gorzów Śląski, Olesno jako posag księciu niemodlińskiemu Bernardowi

1480 - Kazimierz II cieszyński poślubił córkę Wiktoryna opawskiego, Joannę, książę Wiktoryn Podiebradowic darował księciu Kazimierzowi II cieszyńskiemu dobra pszczyńskie

1521 - Jan II Dobry otrzymuję po śmierci Walentyn raciborskiego (ostatni przedstawiciel bocznej linii Przemyślidów) księstwo raciborsko-rybnickie i Bogumin

- straty:

1180 lub 1194/95 - utrata terytorium na północ od rzeki Opawy, na rzecz czeskich (morawskich) Przemyślidów

1210 - utrata kasztelani otmuchowskiej

1241 - Przemysł I i Bolesław Pobożny, uzyskawszy poparcie możnowładztwa i rycerstwa wielkopolskiego, opanowali ziemię kaliską i zachodnią część ziemi rudzkiej (wieluńskiej)

1249 - Przemysł I, przyłączył siłą całą ziemię rudzką do Wielkopolski. Władysław I Opolski zrzekł się wszelkich pretensji do Kalisza i ziemi rudzkiej, otrzymując w zamian za żonę Eufemię, siostrę Przemysła I.

1336/1337 - W wyniku bezpotomnej śmierci Leszka raciborskiego, księstwo raciborskie dzięki interwncji króla Czech Jana Luksemburczyka przeszło w ręce Mikołaja II z bocznej linii czeskiej dynastii Przemyślidów, władcy opawskiego. Mikołaj otrzymał Racibórz, Żory, Pszczynę, Mikołów, Rybnik i Wodzisław.

1356/1357 - Po śmieci Bolesława kozielsko-bytomskiego następuję podział księstwa. Konrad Oleśnicki przejmuję połowę (Bytom, ziemia kozielska)księstwa bytomsko-kozielskiego, druga połowa ( Bytom, ziemia toszecka, ziemia pyskowicka) pozostaje w rękach piastów cieszyńskich

1358 - Książe cieszyński Kazimierz I sprzedaje Księstwo siewierskie Bolkowi II świdnickiemu

1384 - Władysław Opolski sprzedaję okręg pszczyński i mikołowski (z Mysłowicami) księciu Jan II z linii raciborsko-opawskiej

1390 - Władysław opolczyk sprzedaję Karniów morawskiemu margrabiemu Jodokowi

1391 - król Władysław Jagiełło, zaatakował Władysława Opolczyka spiskującego przeciw Polsce. Opolczyk utarcił ziemię toszecka, wieluńską i część Kujaw

1392 - Władysław opolczyk przekazuję w zastaw ziemię dobrzyńską Krzyżakom

1396 - wojewoda krakowski Spytko z Melsztyna wspierany przez oddziały Ludwika brzeskiego uderza na księstwo opolskie. Następuje utrata Gorzowa Śląskiego, Olesna, Lublińca

1442/1443 - Zbigniew Oleśnicki biskup krakowski, kupuje od książąt oświęcimskich księstwo siewierskie

1454 - Kazimierz Jagiellończyk kupuje od Jana IV Oświęcimskiego księstwo Oświęcimskie bez ziemi gliwickiej

1494 - Jan Olbracht przyszły król polski kupuje od księcia Kazimierza księstwo zatorskie pod warunkiem użytkowania ziemi oraz tytułu książęcego

1472 - król węgierski zmusza księcia cieszyńskiego Przemysława I Noszkę do odstąpienia mu miasta Bytomia

1476 - Przemysław II cieszyński wyraża zgodę na zagarnięcie przez króla Macieja Korwina w 1476 dóbr głogowsko-ścinawskich

1517 - dobra pszczyńskie zmieniły właściciela Kazimierz II cieszyński sprzedaję krakowskiemu kupiecowi, magnatowi węgierskiemu Aleksowi Turzo



góra

Zmiany administracyjne i polityczne korekty granic na Górnym Śląsku

1742 - następuje podział ziem górnośląskich między Prusy i Austrię


Obszary dolnośląskie zostają włączone do pruskiej rejencji Opolskiej:

- 1816 północna część byłego księstwa biskupiego m.in. z Nysą i Grodkowem

- 1820 fragmenty księstwa brzeskiego i wołowskiego w 1820 roku, m.in. z Kluczborkiem

1920 - wyniku ustaleń Śląsk Cieszyński zostaje podzielony między Rzeczpospolitą Polską i Czechosłowacją

1947 - zostaje utrwaleny podział Śląska Cieszyńskiego między PRL i CSRS

góra

Górny Śląska to ziemie, na których przez wieki ścierały się wpływy polskie, czeskie i niemieckie. Rozwijające się od drugiej połowy wieku xix problemy narodowościowe objęły wiele obszarów europy, związane były z dynamicznym wzrostem świadomości różnego rodzaju odrębności. Proces ten miał również miejsce na Górnym Śląska i objawił się jako "kwestia górnośląska", która obejmowała problem etniczny, gospodarczy, wyznaniowy, językowy, swoją wagą, zyskała międzynarodowe znaczenie. kształtowanie świadomości narodowej mieszkańców Górnego Śląska było szczególnie skomplikowane, ponieważ część z nich, ze względu na związki państwowe i kulturowe, określała się jako ludność narodowości niemieckiej, inni utożsamiali się z narodowością polską. Część mieszkańców zaznaczała swą odrębność zarówno od polaków, jak i od niemców, uznając się za ślązaków. Echem tamtych sytuacji są współczesne dążenia części mieszkańców Górnego Śląska do formalnego uznania ślązaków jako mniejszości narodowej czy też aktywne działanie części ludności na rzecz pozostawienia województwa opolskiego podczas zmian podziału administracyjnego Polski w 1999 r., a także postulaty części mieszkańców województwa śląskiego dotyczące weryfikacji granic województwa po wprowadzeniu tego podziału. Wywołało to falę dyskusji na temat narodowości mieszkańców Górnego Śląska, zainicjowało rozważania nad procesem kształtowania się poczucia narodowego.(8)

góra

literatura - źródła opracowania

(1)- Zbigniew Makieła "Górny Śląsk" str.4

(2)- Dorota Borowicz "Mapy narodościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II wojny światowej" str.14

(3)- Jerzy Krzysztof Horwat "Księstwo Bytomskie" - str.13

(4)- Jerzy Krzysztof Horwat "Księstwo Bytomskie" - str.13

(5)- Dorota Borowicz "Mapy narodościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II wojny światowej" str.12

(6)- Dorota Borowicz "Mapy narodościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II wojny światowej" str.14

(7)- Andrzej Złoty "Chorzów w dawnej kartografii" str. 49, 50, 51

       Jerzy Krzysztof Horwat "Księstwo Opolskie i jego podziały do 1532r." str. 43

       Norbert mika "Mieszko Książę Raciborski i Pan Krakowa - dzielnicowy władca polski" str. 180, 181, 182, 183

       źrodła internetowe strony miejskie i powiatowe

(8)- Dorota Borowicz "Mapy narodościowe Górnego Śląska od połowy XIX wieku do II wojny światowej" str.9 - Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek "Historia Górnego Śląska" - Informacje zawarte w stronach internetowych powiatów i miast śląska.

góra