www.skladnica-gornoslaska.pl                             o stronie                             bibliografia                             kontakt

Heraldyka - BARWY PIASTÓW GÓRNOŚLĄSKICH

BARWY PIASTÓW GÓRNOŚLĄSKICH

Drugą podstawą herbu oprócz godła są barwy tego godła. Połączenie barw złotej i błękitnej uważa się za charakterystyczne dla heraldyki francuskiej i ruskiej, nieobce choć rzadkie, było też heraldyce niemieckiej. Błękitne pole miał też herb Moraw, notowany już w źródłach już około 1399r.
Ustalenie, jaką drogą barwy te przedostały się na Śląsk, nie jest łatwe. Bardzo prawdopodobnejest możliwość wpływów za pośrednictwem krajów południowo-europejskich, a zwłaszcza sąsiednich Węgier. W tym czasie różnorodne związki łączyły dwór Arpadów z Francją i sąsiadującymi z nią krajami niemieckimi, co znalazło wyraz między innymi w licznych małżeństwach . Z dworem węgierskim był blisko związany Kazimierz I, o czym świadczy jego udział w wyprawie krzyżowej króla Andrzeja II.
Książę utrzymywał ponadto bliskie związki z dworami południowo-europejskimi, czego wynikiem było jego małżeństwo z Wiolą. Jest więc niemal pewne, że zetknął się też z heraldyką francuską i to zadecydowało o wyborze barw herbu. Po ćwierćwiekowej przerwie zostały one ponownie przywrócone i utrwalone przez syna Władysława, który ostatecznie uformowany herb przekazał swoim potomkom. Ci zaś trzymali go w formie nie zmienionej jako dowód łączącego ich pokrewieństwa, mimo różnie układających się między nimi stosunków.(1)

Herb księstwa opolskiego

Opole - Kościół Ojców Franciszkanów w Opolu, wejście do kaplicy piastowskiej- Orzeł Księstwa Opolskiego

Opole - Katedra Opolska nagrobek Księcia Jana II Dobrego - Orzeł Księstwa Opolskiego i Raciborskiego według testamentu

Pierwszy barwny wizerunek herbu dochował się w Wappensaal zamku Lauf - w błękitnym polu srebrny orzeł. Dokładniejszy rysunek i barwy zawiera herbarz Gerlego. Według podanej przezeń wersji herbem księcia opolskiego był złoty orzeł w błękitnym polu ze złotym klejnotem i błękitnymi labrami. Wyjątkowo dokładny przekaz świadczy, że Gerle doskonale znał herb Władysława Opolczyka, będącego wówczas u szczytu swej kariery politycznej. To sprawia, iż zasługuje na większe zaufanie.
Następny barwny wizerunek herbu przyniósł Codex Bergshammar, przerysowując go zresztą wiernie z Gerlego. Złoto-błękitne barwy herbu potwierdza też herbarz Grunenberga, przekazując go dwukrotnie. Natomiast późniejszy Wernigeroder Wappenbueh przedstawia w błękitnym polu srebrnego, ukoronowanego orła, co dowodzi, że w tym przypadku wiadomości autora nie były zbyt ścisłe.
Najbardziej wiarygodnym pozaśląskim źródłem jest kronika Długosza, któremu herb książąt opolskich, częstych gości na krakowskim dworze królewskim, znany był najpewniej z autopsji . Opierając się na jego przekazach, za barwy herbu opolskiego należy uznać złotego orła w błękitnym polu. Takie same barwy ma też, pochodzący z tego samego okresu, zwornik herbowy w kaplicy św. Anny w opolskim kościele franciszkańskim, będącym nekropolią tej linii Piastów. Kaplica została przebudowana za rządów Mikołaja I i jego to herb umieszczono na zworniku .
Nie zmieniony w barwie herb odziedziczył następnie syn Mikołaja I, Jan II Dobry, co jednoznacznie stwierdza testament księcia, w którym opisał dokładnie swoje odziedziczone po przodkach godło - w błękitnym polu złoty ukoronowany orzeł. Taką wersję przekazuje też herbarz Konrada Schnitta, współczesny księciu Janowi II. Zawarty w nim wizerunek przedstawia w błękitnym polu złotego, ukoronowanego orła oraz błękitno-złoty klejnot w postaci dwóch rogów, zwiniętych u góry takiej samej barwy labry. Herb ten został wiernie powtórzony według jednej z wersji herbarza Grunenberga.(2)

Herb księstwa cieszyńskiego

Dokument Księcia Wacława III - Zřízení zemské knížetství těšínského - Orzeł Księstwa Cieszyńskiego

Herb drugiej górnośląskiej linii piastowskiej cieszyńskiej pojawił się na kartach herbarzy prawie sto lat później. Pierwszy zachowany wizerunek przynosi Codex Bergshammer, według którego herbem cieszyńskim byłł złoty orzeł w błękitnym polu. Wizerunek ten został przerysowany wcześniejszego, nie dochowanego i nieznanego źródła, z którego jak się przypuszcza korzystał autor Codexu. Wiarygodność tego przekazu potwierdzają późniejsza źródła, a jednym z nich jest polichromowany zwornik kościoła parafialnego w Starym Bielsku, na którym w błękitnym polu jest złoty ukoronowany orzeł.
Bielsko było rezydencją niektórych książąt cieszyńskich, między innymi Fryderyka, Kazimierza i stąd barwny herb na zworniku.

Tak samo herb cieszyński notuje Herbarz Śląski, dodając orłowi czerwony język, wysuwając się ze współotwartego dzioba. Najciekawszy opis herbu książęcego, którego autorem jest Baltazar Exner z Jeleniej Góry, znany panegirysta śląski i przez kilka lat wychowawca ostatniego Piastowicza cieszyńskiego. W poetyckiej formie dokładnie opisuje jako herb księstwa cieszyńskiego jako bladożółty orzeł w błękitnym polu.(3)

Herb księstwa raciborskiego i bytomskiego

Bytom - obraz Księcia Kazimierza I Bytomskiego w kościele NMP w Bytomiu - Orzeł Księstwa Bytomskiego

Barw dwóch linii książęcych raciborskiej i bytomskiej nie dochowały współczesne im źródła. Ich prawdopodobne barwy znane są z późniejszych o kilka wieków przekazów, które jakkolwiek nie mogą być traktowane jako w pełni wiarygodne, zasługują na wzmiankę. Po śmierci ostatniego Piasta raciborskiego, Leszka, księstwo to przeszło na kilka wieków w ręce Przemyślidów opawskich, którzy zatrzymali też herb piastowski, używając go razem z rodowym. Połączenie obu godeł na wspólnej tarczy przekazał herbarz Siebmachera, powstały w kilkanaście lat po śmierci ostatniego księcia opawsko-raciborskiego Walentego (zmarł w 1521 roku). Po prawej stronie dzielonej w słup tarczy widniej złoty orzeł w błękitnym polu. Natomiast barwna wersja herbu bytomskiego znana jest jedynie z XVII-wiecznych portretów książęcych w bytomskim kościele Mariackim - w błękitnym polu złoty orzeł.(4)

Herb księstwa oświęcimskiego i zatorskiego

Kościół Św. Wojciecha i Jerzego, Wacław I zatorski - Orzeł Księstwa Zatorskiego (na tarczy)

Odmiennym zagadnieniem są barwy herbów księstw oświęcimskiego i zatorskiego, podane przez Bartosza Paprockiego. Według niego herbem księstwa zatorskiego był biały orzeł ze złotą literą Z na piersi w czerwonym polu. a księstwa oświęcimskiego - czarny orzeł ze złotą literą O w błękitnym polu. Niemniej oba herby pod względem barw stanowią osobliwe zjawisko na tle śląskiej praktyki heraldycznej, według której herb nowo powstałej dzielnicy zachowywał choćby częściowo barwy księstwa, z którego się wyodrębnił. Powstanie odrębnego w barwie herbu księstwa oświęcimskiego byłoby przypadkiem bez precedensu , dotychczasowej heraldyce śląskiej.(5)
Ponadto podana przez Paprockiego różnica barw między księstwem zatorskim a oświęcimskim sugeruje jeszcze jedną zmianę barw herbu jednego z nich i to w sposób przekreślający jakiekolwiek zachodzące między nimi związki. Zmiana ta musiałaby nastąpić w XV wieku. Innym istotnym zagadnieniem jest ten sam zestaw barw herbu oświęcimskiego czarny orzeł w błękitnym polu będący zaprzeczeniem jednej z podstawowych zasad heraldyki o nienakładaniu barwy na barwę. Zasady tej bardzo ściśle przestrzegała heraldyka piastowska, toteż i pod tym względem herb oświęcimski był by bezprecedensowym, trudnym do wyjaśnienia wyjątkiem. Barwy drugiego herbu, zatorskiego biały orzeł w czerwonym polu jakkolwiek poprawne pod względem ich doboru, są również niezwykłe w heraldyce górnośląskiej.
Powyższe wywody wykluczają więc piastowski rodowód samych barw obu herbów. Najpewniej wzorem innych księstw górnośląskich Piastowie oświęcimscy zatrzymali barwy godła swej linii ojczystej na błękitnym polu złotego orła. Zmiana barw obu herbów nastąpiła w momencie inkorporacji księstw do Polski, aby w ten sposób przeciąć wszelkie związki nowo nabytych ziem ze Śląskiem.(6)

Literatura - źródła opracowania

-(1) - str. 77-78 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(2) - str. 74 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(3) - str. 75 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(4) - str. 76 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(5) - str. 78 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(6) - str. 79 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec