HERALDYKA - GODŁO PIASTÓW GÓRNOŚLĄSKICH
Po śmierci Kazimierza I opolsko-raciborskiego w roku 1230 księstwem jego zawładnął Henryk I Brodaty, odsuwając od rządów prawowitych spadkobierców, synów zmarłego, Mieszka II Otyłego i Władysława I, czego widocznym symbolem było zniknięcie godła ojcowskiego "orła" z pieczęci obu książąt. Tzw, pusta tarcza w symbolice heraldycznej oznaczała nieposiadanie księstwa i oczekiwanie na jego odzyskanie. Podkreślała też małą rolę polityczną właściciela pieczęci.(1)
Zanik godła napieczętnego lub przerwa w jego używaniu nie należały w początkach XIII wieku do rzadkości, obyczaj heraldyczny bowiem dopiero się upowszechniał . Dopiero na pieczęci konnej z roku 1257 i późniejszej pieszej z lat 1260/81 na tarczy znów pojawił się zwrócony w prawo orzeł ojcowski. Również w sąsiedniej Małopolsce orzeł powrócił na pieczęcie Bolesława V Wstydliwego w roku 1252.(2)
Przywracając godło ojcowskie, Władysław: nawiązywał do przerwanej na ponad ćwierćwiecze tradycji heraldycznej. Orzeł znów stał się godłem władcy księstwa opolsko-raciborskiego.(3)
Po śmierci Władysława I jego czterej synowie: Mieszko, Kazimierz, Bolesław, Przemysław dzieląc spuściznę, zatrzymali na swych pieczęciach godło ojcowskie o niezmienionym rysunku. Książęta dbali bardzo o należyte wyeksponowanie swoich godeł, ustawiając tarczę wprost tak, że cała jej powierzchnia była widoczna. Nie zmienione w rysunkach godło utrzymało się też w następnych pokoleniach książąt górnośląskich.(4)
Orzeł książąt opolskich na zworniku sklepienia w kaplicy Piastowskiej w Opolu
Na tę stabilność złożyło się kilka przyczyn. W porównaniu z Dolnym Śląskiem księstwa górnośląskie uległy znacznie mniejszemu rozbiciu. Wyodrębniające się dzielnice miały raczej krótkotrwały żywot, stanowiąc zazwyczaj jedynie dożywotnie zaopatrzenie synów książęcych. Wśród Piastów górnośląskich bardzo szybko rozpoczął się też proces wygasania poszczególnych linii. W roku 1334 zmarł bezpotomnie Leszek raciborski, a w dwadzieścia lat później w 1354 roku Bolesław III bytomski. W ten sposób od połowy XIV wieku na Górnym Śląsku pozostały już tylko dwie linie opolska i cieszyńsko-oświęcimska.(5)
Osierocone księstwa zgodnie z prawem lennym, a wbrew prawu piastowskiemu, przechodziły w obce ręce, uszczuplając znacznie stan posiadania górnośląskich Piastów. W tej sytuacji utrzymanie jednolitego godła było też i koniecznością.(6)
Wacław I zatorski (oświęcimski) z herbem - kościół Św. Wojciecha i Jerzego w Zatorze
Świadczyło ono o wspólnym pochodzeniu i bliskim pokrewieństwie, a ponadto było wykładnikiem praw do wzajemnego dziedziczenia.(7)
Prócz pieczęci i monet, których dokładna lokalizacja nie jest możliwa, godło występuje na nagrobkach. Po dziś zachowały się nagrobki trzech pokoleń opolskich Piastów, na których wyłącznym godłem jest orzeł bez żadnych dodatkowych akcesoriów, taki sam, jak na ich pieczęciach.(8)
Orzeł książąt raciborskich w herbie księstwa raciborsko-opawskiego w kaplicy Piastowskiej w Opolu
Istotna zmiana w wizerunku orła opolskiego nastąpiła pod koniec XIV wieku, kiedy na hełmowej pieczęci Bolka IV Starego z roku 1389 pojawił się w klejnocie orzeł ukoronowany. Geneza tego symbolu w heraldyce opolskiego księcia do dziś nie została wyjaśniona. Jedną z prób interpretacji symbolu było uznanie go za wyraz lennej zależności księcia opolskiego od Korony Czeskiej.(9)
Teza ta nie ma żadnych podstaw. Książęta opolscy byli lennikami czeskimi od przeszło stu lat, wobec tego jest rzeczą niezrozumiałą, dlaczego ów symbol, o ile za takowy uznać koronę, pojawił się u książąt opolskich dopiero po tak długim czasie. Niejasne byłoby również jej pojawienie się jedynie u opolskiego księcia, podczas gdy wszyscy pozostali Piastowie śląscy byli wasalami czeskimi, a nigdzie indziej symbolu tego nie używano.
Moment pojawienia się korony przypada na okres bardzo trudny dla suwerena Piastów śląskich Królestwo czeskie stało się widownią ostrej walki między synami Karola IV, Wacławem IV a Zygmuntem Luksemburskim. Zamieszki trwające już kilka lat doprowadziły do bardzo ostrego kryzysu politycznego w państwie, znacznego osłabienia władzy królewskiej i wzrostu potęgi magnaterii. Rozluźniły się też więzy zależności, dzięki czemu Piastowie śląscy uzyskali dużą samodzielność. Równocześnie znacznie ożywiły się kontakty Piastów górnośląskich z sąsiednią Małopolską i dworem królewskim Władysława Jagiełły.(10)
Herb Bolesława I księcia opolskiego - kaplica piastowska w Opolu
W ślad za politycznymi poszły także kontakty kulturalne, a między innymi i heraldyczne, eliminujące stopniowo wpływy czeskie. Przykładem jest właśnie godło Bolka IV, dla którego pierwowzorem był herb Królestwa Polskiego. Przez dodanie korony książę podkreślał swą niezależność w stosunku do Pragi.
Ukoronowanego orła miał również na swych pieczęciach Bernard niemodliński, młodszy brat Bolka, szczególnie blisko związany z kręgami dworu krakowskiego. Jedynie najstarszy z braci, Jan Kropidło, zatrzymał dotychczasowy wizerunek nie ukoronowanego orła. Orła w koronie odziedziczyło następne pokolenie Piastów opolskich. Szczególnie okazale godło to prezentuje się na konnej pieczęci Bolka Wołoszka z roku 1448. Wizerunek orła jako dziedzictwo po przodkach potwierdził testamentem Jan II opolski, zapisując go stanom księstwa opolskiego jako pamiątkę po piastowskich władcach. Ukoronowany orzeł znajduje się też na płycie nagrobnej tegoż Jana w opolskiej kolegiacie. Kronika soboru w Konstancy, wydana przez Steynera w roku 1536, rysuje jako godło opolskie ukoronowanego orła.
Źródło to zasługuje na uwagę z tego względu, że jednym z uczestników soboru był Jan II opolski, toteż godło jego zostało oddane z autopsji. W ostatnich latach rządów Jana II ukoronowany orzeł pojawił się również jako godło drugiej górnośląskiej linii piastowskiej, a mianowicie książąt cieszyńskich, których dotychczasowym godłem był orzeł bez korony.(11)
Herb książąt opolskich w Katedrze Opolskiej
Zmianę wizerunku wprowadził Kazimierz II. Na najstarszej pieczęci herbowej, wiszącej przy dokumencie z 24 VII 1487 roku i używanej jeszcze w roku 1491. W ten sposób po prawie stu latach zlikwidowana została niewielka różnica wizerunku godeł obu linii, które znów stały się identyczne. Przyczyn, które skłonił Kazimierza cieszyńskiego do niwelacji tej różnicy, można wymienić kilka. Prócz tych, które wcześniej przyświecały opolskim krewniakom, książę cieszyński miał własne.
Na czoło bowiem wysunęła się realna możliwość przejęcia księstwa opolskiego po bez potomnej śmierci tamtejszych Piastowiczów. Kazimierz liczył w tym wypadku na poparcie króla czeskiego, Władysława Jagiellończyka, któremu znowu zależało na pozyskaniu wpływowego starosty śląskiego w walce ze stronnikami Macieja Korwina na Śląsku.(12)
Herb książąt cieszyńskich - ratusz Karwina
W dalszej perspektywie Kazimierz dążył do utworzenia samodzielnego i suwerennego państwa. obejmującego, prócz dziedzicznego księstwa cieszyńskiego i głogowskiego lenna, także pozostałą część Górnego Śląska.
Biorąc pod uwagę sytuację w Czechach, plany ambitnego Piasta były realne.(13)
Ukoronowany orzeł widnieje też na pieczęciach syna Kazimierza, Wacława pieszej, wiszącej przy dokumencie sprzedaży Pszczyny z 22 I 1517 roku i drugiej, sekretnej, z roku 1521. Następcy Kazimierza zatrzymali już na stałe ukoronowanego orła. Pojawiał się on niezmiennie na wszystkich pieczęciach książęcych, monetach i sztandarze aż do śmierci Elżbiety Lukrecji, ostatniej Piastówny na Górnym Śląsku.(14)
Literatura - źródła opracowania
-(1) - str. 41 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(2) - str. 41 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(3) - str. 42 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(4) - str. 42 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(5) - str. 43 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(6) - str. 44 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(7) - str. 44 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(8) - str. 44 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(9) - str. 44 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(10) - str. 44 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(11) - str. 45 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(12) - str. 45 i 46 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(13) - str. 47 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
-(14) - str. 47 "Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707" - Małgorzata Kaganiec
- zdjęcia: Sylwester Kacprzyk
© 2011 - 2024 SKŁADNICA GÓRNOSLĄSKA
|