ZAKON FRANCISZKANÓW W BYTOMIU - OKRES ŚREDNIOWIECZA
Zakon Franciszkanów został sprowadzony do Bytomia w 1258 roku, cztery lata po nadaniu osadzie aktu lokacji na prawie niemieckim (1254 r.) przez księcia opolskiego Władysława.
Ordo Fratrum Minorum (Bracia Mniejsi, minoryci), tak brzmi łacińska nazwa zakonu franciszkańskiego.
Osiedlenie w Bytomiu Braci Mniejszych miało ważne znaczenie kulturalno - gospodarcze, a niektórzy historycy oceniają ten fakt jako nobilitację miasta.
Na ówczesne czasy minoryci byli propagatorami zachodnioeuropejskiej kultury, a swą działalnością kaznodziejską w znacznym stopniu przyczyniali się do chrystianizacji społeczeństwa.(2)
Franciszkanie otrzymali do dyspozycji klasztor i kościół pod wezwaniem św. Mikołaja (obecnie pw. św. Wojciecha).
Generalnie historycy upatrują fundatora klasztoru w Bytomiu w osobie księcia opolsko-raciborskiego Władysława I, zwanego również Władysławem Opolskim.
Księstwo opolsko - raciborskie, w którego skład wchodził Bytom za panowania Władysława, przypadającego na lata 1246-1281/2 przechodziło swój rozwój w wielu dziedzinach życia.(1)
Władysław był również znany jako fundator licznych kościołów i klasztorów, m.in. fundował opactwo cystersów we Władysławiu, obecnie Rudy Raciborskie (1252-1258 - akt Władysława w sprawie fundacji pochodzi z 21 października 1258) oraz opactwo benedyktynów w Orłowej (1268), a także kościół parafialny w Żorach.
Wg niektórych historyków miał on fundować również trzy klasztory minorytów: w Wodzisławiu (1257), w Bytomiu (1258) i w Głogówku (1264).
Rzeczywiście, przyjmuje się, że klasztor minorytów w Wodzisławiu fundował Władysław Opolski, chociaż niektórzy historycy podchodzą do tego sceptycznie twierdząc, że fundacja klasztoru nastąpiła pod koniec XIII w., a nie w 1257 r. (to jednak nie wyklucza uznawania Władysława za fundatora, którzy rządził w księstwie do 1282 r.).
Idąc za Bożym natchnieniem Władysław w następnym roku tj. 1258 mógł fundować i uposażyć kolejny konwent franciszkański, tym razem w Bytomiu.(1)
Władysław, książę opolski (1246 - 1281) wraz z lokacją Bytomia w roku 1254 ufundował w obrębie murów miejskich, w południowo - wschodniej części miasta, tuż koło domu wójta, drewniany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja i klasztor.
W cztery lata później, na kapitule prowincjalnej, prowincjał o. Daniel kanonicznie erygował tę placówkę zakonną. (2)
Surowa reguła ułożona przez św. Franciszka nakazywała m.in. głoszenie Ewangelii i ubóstwo. Naówczas mieszkańcami klasztoru było 20 zakonników wraz z nowicjuszami.(2)
Z powodu braku źródeł należy przypuszczać, że jeszcze na początku XIV w powstał w tym miejscu obiekt murowany. Rosło wtedy znaczenie konwentu bytomskiego, w którym aż sześciokrotnie odbywały się kapituły ogromnej polsko - czeskiej prowincji zakonnej.
Wydatki jednej z nich (w 1326 r.) były tak duże, że finansował je sam książę Władysław, zaś ostatnia, której przewodniczył prowincjał o. Jan Kmita, zgromadziła prawie 200 osób. Od samego początku klasztor bytomski stanowił część kustodii górnośląskiej. (2)
Jeszcze w latach 50 - tych XV stulecia przystąpiono do budowy gotyckiej świątyni i nowego klasztoru. Kościół stanowiący dzisiejsze prezbiterium był podobnie jak poprzedni prostokątny, jednonawowy, z wysmukłymi oknami, nakryty krzyżowym i bez żebrowym sklepieniem.
Ściany zdobiła barwna polichromia składająca się z dwunastu różnych jasnych wzorów dywanowych i kilku gotyckich krzyży.
W prezbiterium umieszczono stalle dla zakonników i wymurowano siedem ołtarzy - główny, św Krzyża, zdjęcia z Krzyża, Matki Bożej, Przemienienia, Zmartwychwstania i św. Franciszka. Wszystkie były ozdobione obrazami. (2)
Nowy klasztor, podobnie jak poprzedni, zachował kształt czworoboku. W jego krużganku powstały jednak nowe kaplice - św. Krzyża i św. Anny.
Kanonik krakowski Jan Długosz, który osobiście klasztor zwiedzał, zapisał w swej kronice, że jest on piękny, a zakonnicy należycie sprawują służbę Bożą oraz odprawiają godziny kanoniczne.(2)
Prowincja czesko - polska, po ustaleniach w 1272 r., kiedy klasztory śląskie (w sumie 12) przeszły pod jurysdykcję prowincji saskiej (decyzja Kapituły Generalnej w Pizie), znacznie się zmniejszyła i obejmowała siedem kustodii i około 30 klasztorów.
Pod jurysdykcją prowincji czesko - polskiej na Śląsku pozostał klasztor w Bytomiu oraz następujące klasztory: w Głogowie (przynależał do kustodii gnieźnieńskiej), w Głogówku, Opolu, Wodzisławiu i Kłodzku (przynależał do kustodii w Czechach). Dla czterech klasztorów utworzono kustodię z siedzibą kustosza w Opolu. W 1320 r.
Bytom jest wymieniony w spisie klasztorów prowincji czesko - polskiej. Należał wtedy do kustodii opolskiej wraz z klasztorami: w Opolu, Głogówku, Wodzisławiu.
Postępujące rozbicie dzielnicowe, a wraz z nim przekształcenie Bytomia w stolicę osobnego księstwa przez Kazimierza II w roku 1281, jeszcze bardziej zbliżyło klasztor z dynastią piastowską.(2)
Jak na całym Śląsku i tutaj zaczęli franciszkanie szerzyć nowe formy kultu. Jako pierwsi w Bytomiu założyli stacje Drogi Krzyżowej, propagując w ten sposób nieznane jeszcze nabożeństwo do Męki Pańskiej.
Wprowadzili też tradycję budowy szopki bożonarodzeniowej. Przez kilka stuleci było to ich wyłączną domeną.
W sposób zasadniczy jednak wpłynęli franciszkanie na kształt duszpasterstwa. Jako pierwsi przystąpili do regularnego głoszenia kazań w swoim kościele.
Masowo zaczęli udzielać sakramentu pokuty i znacznie ułatwili dostęp do odpustów - zwłaszcza najpopularniejszego odpustu - Porcjunkuli. Rósł tym samym szacunek dla zakonników, zwłaszcza, że nie posiadając żadnego majątku, utrzymywali się z własnej pracy i ofiarności ludzi.
Dbali też o swój rozwój intelektualny, o czym świadczy stały pobyt w klasztorze lektora nadzorującego naukę. Można przypuszczać, że przedmiotem ich studiów były między innymi dzieła wielkich myślicieli zakonu - św. Bonawentury i bł. Dunsa Szkota. Rosnący autorytet klasztoru zdaje się potwierdzać kilkakrotne powoływanie jego gwardianów na przedstawicieli kościelnych w długotrwałym sporze o bytomskie prebendy między norbertańskim opactwem we Wrocławiu a biskupami krakowskimi.
Z ramienia kurii papieskiej w Awinionie byli więc bytomscy franciszkanie świadkami, na co wskazuje ich obecność podczas spisywania ważnych dokumentów i złożone na nich podpisy.(2)
Rok 1369 przyniósł zmianę w sytuacji klasztoru. Połowa Bytomia wraz z klasztorem stała się częścią Księstwa Cieszyńskiego. Zakon franciszkański powoli stawał się też widownią napięć religijnych. Istniejące w zakonie dwa nurty, odmiennie interpretujące franciszkańską regułę, toczyły na tym tle burzliwy spór. Ostateczną okazją do usunięcia franciszkanów z Bytomia były zamieszki spowodowane przez najazd husytów pod wodzą Zygmunta Korybutowicza i Dobka Puchały w 1430 r.
Klasztor, w którym już wcześniej schronili się przed husytami franciszkanie z Głogówka, opustoszał na siedem lat.
Przybyli po kilku latach franciszkanie - obserwanci - czyli zwolennicy pierwotnej surowości zakonnej, zwani w sąsiedniej Polsce po 1453 r. także bernardynami - cieszyli się coraz większą popularnością w Bytomiu.
Klasztor bytomski był z całą pewnością pierwszym, zarządzanym przez obserwantów klasztorem na Śląsku i w Polsce.
Według XV-wiecznych zapisków, mieszkającym w nim zakonnikom, ściśle zachowującym ubóstwo, niejednokrotnie brakowało środków na jedzenie.(2)
Objęcie władzy w Bytomiu przez margrabiego Jerzego Hohenzollerna w roku 1534 zapoczątkowało w mieście rozwój protestantyzmu.
Franciszkanie, nie godząc się na żadne ustępstwa reformacyjne, zostali zmuszeni do opuszczenia klasztoru w dwa lata później.(2)
Klasztor bytomski wielokrotnie był miejscem uroczystych wydarzeń.
Był to jeden z bardziej znaczących klasztorów prowincji czesko - polskiej.
- 14 kwietnia 1293 r. - opat norbertanów Ludwik z Wrocławia z klasztoru św. Wincentego wystawił dokument dla jednego z książąt śląskich.
- W roku 1298, również w bytomskim klasztorze, Tomasz, minoryta bytomski i kustosz kustodii krakowskiej wydał dyplom dla księcia śląskiego Kazimierza.
- W 1292 r. właśnie w Bytomiu po raz pierwszy, została odprawiona Kapituła Prowincjalna. Podczas tej kapituły został założony i erygowany klasztor franciszkanów w Obornikach w Wielkopolsce.
- W 1326 r. w święto św. Franciszka (4 X) w Bytomiu odbyła się kapituła podczas urzędowania prowincjała Marcina z Bolesławia. Koszty kapituły zostały pokryte przez księcia bytomsko - kozielskiego Władysława.
- W 1342 r. kapituła odbywała się w uroczystość św. Franciszka (4 X) pod przewodnictwem dwóch wizytatorów z Danii, brata Piotra i brata Mikołaja.
Prowincjałem wtedy był Piotr, lektor krakowski, spowiednik króla Kazimierza Wielkiego.
- W 1357 r. (27 IX) odbytej kapituły w Bytomiu nie ma właściwe żadnych informacji.
- W 1395 r. kapituła odbywała się również w Bytomiu. Kapituła miała charakter pokojowy, ze wglądu na spór, jaki powstał pomiędzy Czechami i Polakami, w związku z wyborem na prowincjała brata Jarosława z Beneszowa, który znalazł licznych zwolenników wśród Czechów.
Został wybrany prowincjałem w Kłodzku w 1393 r. bez zgody Polaków, którzy nie przybyli na kapitułę. Dodatkowo Jarosław pozmieniał wielu przełożonych, bez uzgodnień. W proteście Polacy napisali skargę do generała Henryka Alfieru, który zagroził nałożeniem klątwy na Jarosława, jeśli nie dojdzie do porozumienia z Polakami. Jarosław stracił pewność siebie i w pośpiechu mianował Piotra Polaka swoim wikarym.
Kapituła w Bytomiu miała za zadanie doprowadzić do ugody pomiędzy zwaśnionymi stronami. Samo miejsce, pośrodku Polski i Czech świadomie zostało wybrane.
- Kapituła w 1429 r. odbywała się w dobie zagrożenia najazdu husytów, co urzeczywistniło się w następnym roku tj. 1430, kiedy do franciszkanie musieli opuścić klasztor na 7 lat. (1)
Niezwykłym wydarzeniem w dziejach klasztoru i całego Bytomia była wizyta wielkiego kaznodziei i reformatora zakonu św. Jana Kapistrana, który na mocy bulli papieża Eugeniusza IV wizytował cały zakon.
20 maja 1454 r. wygłosił kazanie, na które przyszli mieszkańcy z całego miasta. Kazanie trwało kilka godzin i było głoszone po łacinie a następnie tłumaczone na język polski.
Na skutek tego kazania proboszcz z kościoła NMP, rajcy miejscy i wszyscy mieszczanie wstąpili do bractwa św. Franciszka.
W tym właśnie czasie żył w klasztorze bytomskim świątobliwy zakonnik o. Aleksy ze Spiszu. Słynący z cudów franciszkanin zmarł w roku 1498 i został pochowany w kościelnej kaplicy św. Krzyża.
Jego grób oznaczony marmurowym epitafium stał się przedmiotem czci mieszczan bytomskich. (2)
ZDJĘCIA SYLWESTER KACPRZYK - SKŁADNICA GÓRNOŚLĄSKA
SERDECZNE PODZIĘKOWANIA ZA UDOSTĘPNIENIE INFORMACJI ZAKONOWI FRANCISZKANÓW W BYTOMIU
literatura - źródła opracowania/fragmenty
(1)- Bytom zapomniany klasztor franciszkański - www.franciszkanie.bytom.pl
(2)- Franciszkanie w Bytomiu - www.franciszkanie.bytom.pl
- red. Jan Pluta, Franciszkanie w Bytomiu, Oficyna Wydawnicza 4K, Bytom 1997.
- www.franciszkanie.pl.
© 2011 - 2024 SKŁADNICA GÓRNOSLĄSKA
|